طی هفتههای اخیر، مسؤولان دولتی ایران اعلام کرده اند که مصرف نان در کشور حدود ٦ درصد نسبت به قبل کاهش یافته است، که این کاهش عمدتاً به خروج اتباع غیرمجاز نسبت داده می شود. این خبر تحولی مهم برای بخش های کشاورزی، بسته بندی، صادرکنندگان و فعالان صنعت غذاست؛ تأثیری که هم چشمگیر است و هم سوال برانگیز در باب پایداری و اثرات درازمدت آن. تا ۸ شهریور ۱۴۰۴، حدود ۱٫۲۳۵٫۰۸۴ نفر اتباع غیرمجاز از کشور خارج شده اند.
ایران از سال ها پیش با جمعیت قابل توجهی از اتباع خارجی، خصوصاً افغانستانی، چه دارای مجوز چه غیرمجاز مواجه بوده است. در یزد، در یکی از شهرستانها گفته شده وقتی حدود ۱۷ هزار اتباع غیرمجاز خارج شدهاند، میزان فروش نان در آن شهرستان تا حدود ۲۰ درصد کاهش یافته است. بخش بزرگی از مصرف کنندگان نان، خصوصاً نان های یارانه ای، شامل این افراد شده اند.در سال های اخیر، دولت بر اصلاحات در نظام یارانه آرد و نان، شفاف سازی در معاملات و تراکنش ها، جلوگیری از قاچاق آرد، و همچنین ساماندهی اتباع خارجی غیرمجاز تمرکز کرده است. تعدادی از این اقدامات شامل:
- راه اندازی یا توسعه سامانه های ثبت تراکنش و خرید نان
- برنامه هایی برای تشویق خود معرفی و خروج داوطلبانه اتباع غیرمجاز.
- اعمال محدودیت ها و کنترل های مرتبط با ورود و اقامت اتباع غیرمجاز و به کارگیری آنان در بازار کار، به ویژه در بخش هایی که مصرف یارانه آرد و نان بالا است.
تأثیرات و پیامدها
برای فعالان صادرات، کشاورزان، شرکت های بسته بندی، پژوهشگران صنعت غذا و مؤسسات مرتبط، این تغییرات اثرات متعددی دارد:
- کاهش تقاضا برای آرد و گندم: با کاهش مصرف نان، تقاضا برای آرد یارانه ای کاهش می یابد که می تواند بر تولیدکنندگان گندم و آسیاب ها تأثیر بگذارد.
- بسته بندی و لجستیک: شرکت هایی که بسته بندی نان یا فرآورده های نان مانند انجام می دهند، ممکن است با کاهش سفارش رو به رو شوند. تغییر الگوهای مصرف می تواند باعث نیاز به تطبیق ظرفیت تولید و توزیع باشد.
- تأثیر بر صادرات و بازار داخلی: اگر مصرف داخلی کاهش یابد، بازارهای داخلی ممکن است اشباع شوند یا تولیدات به سمت صادرات متمایل شوند، هرچند مسائل کیفیت، هزینه حمل و مقررات صادراتی باید مد نظر قرار گیرد.
- پایداری اقتصادی و اجتماعی: کاهش مصرف نان می تواند فشار بر یارانه و بودجه دولت را کم کند، اما باید مراقب تأمین غذای مناسب برای اقشار آسیب پذیر بود، تا امنیت غذایی لطمه نبیند.
- تأثیر بر قیمت ها و کیفیت نان: با کمتر شدن مصرف و بهبود نظارت، انتظار می رود کیفیت نان بهبود یابد، اما ممکن است نانوایی ها برای جبران کاهش تقاضا به افزایش قیمت فکر کنند. مسؤولان گفته اند فعلاً برنامه ای برای تغییر قیمت نان ندارند.
تحلیل منطقه ای
با توجه به داده های موجود، می توان پیش بینی کرد که کاهش مصرف نان در کشور به صورت یکنواخت نبوده و در برخی استان ها شدت بیشتری داشته است. استان هایی که ویژگی های زیر را دارند، به احتمال زیاد بیشترین تأثیر را تجربه کرده اند:
- استان های دارای جمعیت بالای اتباع خارجی
استان های مرزی یا مناطقی که همواره محل تمرکز جمعیت مهاجر، به ویژه اتباع افغانستانی و دیگر اتباع خارجی بوده اند، مانند سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و تهران، بیش از سایر مناطق با افت مصرف نان مواجه شده اند. خروج اتباع غیرمجاز در این استان ها به دلیل سهم بالای آنان در مصرف روزانه نان، کاهش محسوسی در آمار ایجاد کرده است.
- استان های با تراکم بالای نانوایی یارانه ای
در مناطقی که تعداد نانوایی های یارانه ای بیشتر است و دسترسی اتباع غیرمجاز به این واحدها آسان بوده، افت تراکنش ها و کاهش مصرف نان یارانه ای مشهودتر خواهد بود. این امر به ویژه در استان های شهری و پرجمعیت با سیستم گسترده نانوایی یارانه ای برجسته تر است.
- استان هایی با اجرای جدی طرح های ساماندهی اتباع غیرمجاز
تجربه استان یزد نشان داده است که در برخی شهرستان ها، خروج اتباع غیرمجاز منجر به افت فروش نان تا ۲۰ درصد نیز شده است. این نمونه حاکی از آن است که در استان ها یا شهرستان هایی که طرح های انتقال و ساماندهی اتباع با شدت بیشتری دنبال شده، اثر کاهش مصرف نان به مراتب بالاتر از میانگین کشوری بوده است.
در مجموع، می توان گفت که شدت تأثیر این روند در مناطق کوچک تر یا استان هایی با جمعیت بالای اتباع غیرمجاز، ملموس تر و پررنگ تر از سایر نقاط کشور خواهد بود.
نتیجه گیری و چشم انداز آینده
کاهش ۶ درصدی مصرف نان با خروج اتباع غیرمجاز یک اتفاق مهم و نشان دهنده تأثیر سیاست های دولت در کنترل مصرف و تعدیل زیرساخت هاست. اما این کاهش به تنهایی نمی تواند راه حل همه مشکلات باشد. برای فعالان صنعت غذا، صادرکنندگان، کشاورزان و کسانی که در بسته بندی و زنجیره تأمین نان فعالیت می کنند، چند نکته برای آینده اهمیت دارد:
- ادامه نظارت بر نحوه اجرای سامانه های تراکنش و توزیع نان؛
- حفظ عدالت غذایی و تأمین نیاز اقشار کم درآمد؛
- برآورد دقیق تأثیرات اقتصادی این کاهش مصرف بر بخش های کشاورزی و کسب و کارهای فرعی؛
- برنامه ریزی برای تطبیق ظرفیت تولید، بسته بندی و توزیع با نیاز واقعی کشور؛
- جلوگیری از بازگشت مصرف غیرمجاز و خروج کنترل نشده اتباع به طوری که دوباره فشار بر زیرساخت ها و یارانه ها برگردد.
در مجموع، این کاهش مصرف می تواند به عنوان فرصتی برای بهینه سازی مصرف، بهبود کیفیت و تخصیص منابع تلقی شود، اگر با دقت، شفافیت و برنامه ریزی همراه باشد.
